هنر فاطمیان مصر

فاطمیان مصر

سلسله فاطمی، سلسله سیاسی و مذهبی که از سال 909 تا 1171 میلادی بر یک امپراتوری در شمال آفریقا و متعاقباً در خاورمیانه تسلط یافت . جواهرسازی را می توان از جمله انواع هنر فاطمیان مصر به شمار آورد که در دوره حیات خود تاثیر شگرفی در سیر تاریخ جواهرسازی بگذارد.

 

نام فاطمیان مصر از فاطمه دختر حضرت محمد (ص) گرفته شده است که فاطمیان ادعا می کردند از او نسب دارند.

 

قبل از فاطمیان، حاکمان دیگری در شمال آفریقا و مصر بودند که موفق شده بودند عملاً خود را از خلفای عباسی در بغداد مستقل کنند، اما آنها مسلمانان شاخه سنی اسلام بودند و مایل بودند که فرمانروایی خلیفه را به رسمیت بشناسند. رئیس جامعه اسلامی اما فاطمیان سران یک جنبش مذهبی رقیب – فرقه اسماعیلیه شاخه شیعه اسلام – بودند و خود را وقف براندازی نظم دینی و سیاسی موجود در سراسر اسلام کرده بودند.

 

آنها برخلاف پیشینیان حتی از معرفی اسمی خود اسمی به خلفای عباسی که آنها را غاصب می دانستند، خودداری کردند. آنها خود را ائمه اسماعیلی (رهبران معنوی)، از طریق حضرت فاطمه و خویشاوندان علی ع ، اولاد پیامبر معرفی می کردند. هدف آنها ایجاد حاکمیت منطقه ای دیگر نبود، بلکه جانشینی عباسیان و ایجاد خلافت جدیدی به جای آنها بود.

 

هنر فاطمیان یا فاطمیه چیست؟

فاطمیان انواع مختلفی از آثار هنری زیبا را تولید کردند که در نتیجه آن منسوجات، سرامیک، کارهای چوبی، هنر جواهرسازی فاطمیان مصر و مهمتر از آن کریستال های سنگی بود. در میان شگفتی‌های بسیاری که مردم در خزانه‌های فاطمی کشف کرده‌اند، اشیاء به شدت از کریستال سنگی تراشیده شده‌اند.

 

حاکمان سلسله فاطمیان (909-1171) که از نوادگان فاطمه، دختر پیامبر اسلام (ص) بودند، از مقر قدرت در قاهره (یا القاهره در عربی به معنای «پیروز») بر قلمرو وسیع خود حکومت کردند. این مکان در حوضه جنوبی دریای مدیترانه، فرصت مناسبی برای تجارت با امپراتوری های همسایه بود. ادویه جات، ابریشم، فلزات، عاج، خز و بردگان در قاهره در میان بازرگانان بیزانس، دولت شهرهای ایتالیا، آفریقا و هند در حال رشد یافت می شد.

 

سود حاصل از این فروش اغلب در مصر باقی می ماند و برای نخبگان حاکم و بازرگانان محلی ثروت اندوزی می کرد. قلمرو تحت سلطه فاطمیان ثروتمند شامل وسعت شمال آفریقا، شام و حجاز بود و تا نوبیا (سودان کنونی) در جنوب امتداد داشت، جایی که سلسله کنترل معادن مهم طلا را که مواد خام مورد نیاز را تامین می کرد، حفظ کرد. جواهرات مجلل نمایانگر ثروتی بود که توسط طبقات بالای جامعه فاطمی به عنوان نشان دهنده سعادت آنها به نمایش گذاشته می شد.

 

در این دوره جواهرات به عنوان امنیت مالی عمل می کرد به عنوان مثال، جواهرات به عنوان بخشی از مهریه زن، جواهرات حتی در صورت طلاق در اختیار او باقی می ماند. فلزات گرانبها – طلا و نقره – که برای ساخت چنین جواهراتی به کار می رفت، در اطراف قاهره در دسترس بود. معادن طلا در مصر علیا و همچنین در جنوب صحرای آفریقا از نظر تاریخی شناخته شده بودند و در دوره فاطمی به تولید طلا ادامه دادند. علاوه بر این، جواهرات اغلب از فلزات ذوب شده جواهرات قدیمی، سکه ها یا غنایم جنگی ساخته می شد. با توجه به ارزش ذاتی مواد اولیه، قابل توجه است که هر جواهر از دوره قرون وسطی باقی مانده است.

 

زیورآلات فاطمی با کار طلایی بسیار ظریف مشخص می شود که اغلب با دانه بندی پوشانده می شود و گاهی اوقات با مینای کلوزونی منبت کاری شده است. جزئیات تزیینات به طور قابل توجهی در پیچ و تاب های سیم و دانه های توپ طلا اعمال شده، به ویژه در اشیاء کوچکتر، مانند مهره های طلای کروی و دو مخروطی، قابل مشاهده است.

 

مروارید و طلا بیش از هر ماده دیگری در قاهره Geniza ذکر شده است، و بسیاری از جواهرات فاطمی در مجموعه مت، مانند یک آویز هلالی شکل (هلال) و یک جفت گوشواره، در اصل دارای مروارید یا موارد دیگر بودند. سنگ های قیمتی کوچک آویزان شده از حلقه های کوچک در امتداد محیط جواهرات. منبت های پلاک مینای رنگارنگ از اجزای تزئینی رایج این تزیینات هلالی شکل هستند.

 

اعتقاد بر این است که پلاک‌های کلوزونی، که اغلب نقوش پرنده‌های روبه‌رو یا تزئین شده را نشان می‌دهند، در امپراتوری بیزانس (حدود 330 تا 1453) تولید شده و به جواهرسازان فاطمی صادر شده‌اند که آنها را در چنین جواهراتی قرار داده‌اند.

 

یک آویز فاطمی در مجموعه Met که منبت مینای خود را از دست داده است، تکنیک به اصطلاح جعبه سازی را نشان می دهد. این شامل ساخت مجزای اضلاع مختلف یک شی است که سپس به هم متصل می شوند و یک فضای داخلی توخالی را تشکیل می دهند . در این نوع اشیاء، نوارهای نوار طلایی به عنوان اجزای پشتیبان عمل می‌کنند و فیلیگران را از فضای منبت مینا جدا می‌کنند.

 

جواهرات مجلل در دوره فاطمیه توسط مردان و زنان پوشیده می شد و احتمالاً بیش از یک هدف تزئینی عمل می کرد. به عنوان مثال، یک انگشتر طلا با کتیبه یا شبه کتیبه ای تزئین شده است تا محافظت طلسمی از صاحب آن به شیوه ای مشابه با منسوجات تیراز کتیبه شده همان دوره  فراهم شود. چنین کتیبه‌هایی که اغلب نام خدا، حضرت محمد یا اصحاب او را بر روی خود می‌گذارند، ذات براکه («برکت») را به کاربر آغشته می‌کنند. این امر با میانجیگری بین این شخصیت‌های مورد احترام و شخصی که شی طلسم را حمل می‌کند، فرد را از بدبختی و رنج محافظت می‌کند.

 

بسیاری از ویژگی‌های متمایز جواهرات دوران فاطمیه در سلسله‌های اسلامی بعدی نیز ادامه دارد. اعتقاد بر این است که مینا و طلای این نوع از جواهرات فاطمیان با اسپانیای اموی (711-1031) در قرن دهم مبادله شده است و چنین تأثیراتی به وضوح در جواهرات دوره ناصری بعدی (1232-1492) قابل مشاهده است.

 

سلجوقیان در ایران (حدود 1040-1157) که معاصر فاطمیان بودند، تحت تاثیر هنر فاطمیان مصر هم بودند و اشیاء طلایی مشابه طلا و نگین‌های دانه‌بندی شده با نقوش پرنده و عربی تولید کردند. به نظر می رسد که چنین سبک های مجللی در قرون وسطی جذابیت بین المللی داشته اند و تا به امروز همچنان می درخشند.

 

هنر اسلامی در عهد فاطمیان – کاربرد هنر در ایدئولوژی

در این عصر شاخصه هنر انتشار ایدئولوژی است . فاطمیان با کاربرد هنر ایدئولوژی خود را آشکار وماندگار ساختند و پیام آن ها برای همیشه در سینه تاریخ با مواد و موضوعات هنری ثبت شده است. در حالی که حکومت عربی اموی وعباسی ،سب علی ع وحذف و پنهان نمودن حقیقت اهل بیت در اندلس بود، فاطمیان پیوستگی نام محمد وعلی را با زبان هنر تثبیت کردند.

 

پیام فاطمیان صدو پنجاه سال پس از سقیفه و قتل حسین این بود که جدایی نام محمد و علی ، روند غیر طبیعی قدرت پس از پیامبر بود و اعلام کرد دولت عربی اموی و عباسی که بر مبنای افتراق و فقط تعصب عربی پدید امدند شبیه پادشاهی روم وبیزانس و ساسانی است و روند طبیعی قدرت اسلامی نیست .

 

این پیام در تحف و اشیاء هنری فاطمیان ازجمله درگرافیک پیوستگی نام محمد و علی در بناهای بزرگ فاطمیان و مسکوکات و طراز منعکس شد . باشکوه ترین لحظه تجلی قدرت ایدئولوژیکی بوسیله هنر، وقتی بود که پرده ای با تزئینات طراز فاطمیان به کعبه پوشاندند.

 

موزه های سوئیس ، برلین ، نیویورک ، شهرهای فرانسه، لندن، مندون روسیه ، هلند موزه امستردام و نورنبرگ المان، ایتالیا ،مصرمیراثی ارزشمند از هنر فاطمیان دارد که شرق شناسانی جون مارسی ،کونل ، کاله و… وصف کرده اند.

 

فاطمیان توسط هنر ازپنج خلافت عربی انتقامی گرفتند که در روی تاریخ و اشیاء ثبت شده است . بیش از یک هزاره است که تاریخ فاطمیان با وجود تحریف صلیبی و تخریب ناصبی بوسیله عناصر هنری مقاومت می کند. تنوع و گستردگی هنر فاطمیان ابعاد هنر اسلامی با ریشه های باستانی را در بر می گیرد و از سویی نوعی از هنر اسلامی با ررنگ سیاسی اجتماعی و فلسفه خاصی است.

 

دربار مجلل فاطمیان به رنسانس در هنرهای تزئینی دامن زد و قاهره را به مهم ترین مرکز فرهنگی جهان اسلام تبدیل کرد. در همان نزدیکی، قاهره قدیم (الفسطاط) به مرکز اصلی تولید سفال، شیشه، و فلزکاری، و سنگ کریستال، عاج، و کنده کاری روی چوب تبدیل شد.

 

کارگاههای نساجی که توسط مقامات دولتی اداره می شد، پارچه های تیراز را به نام خلیفه در جاهای دیگر منطقه مصر و به ویژه دلتای نیل، ایجاد کردند. نوارهایی با حیوانات کوچک و کتیبه ها تزئینات اصلی منسوجات را تشکیل می داد. سبکی بدیع و ظریف‌تر در سفالگری ایجاد شده است و صنعتگران در حکاکی‌ کارهای کریستال سنگی که برای خود خلفا ساخته می‌شدند، بسیار ارزشمند بود و صنعتگران مهارت زیادی از خود نشان دادند.

 

آثار هنری این دوره نمونه خلاقیت و نبوغ صنعتگران فاطمی است. تکنیک ظروف براق روی سرامیک که در ابتدا در عراق توسعه یافت، در مصر و سوریه احیا شد. برخی از ظروف زرق و برق دار این دوره توسط سازندگان آنها امضا شده است که نشان از احترامی است که صنعتگران در آن برای خود قائل بودند.

 

حکاکی روی چوب و جواهرات با همان مهارت و ابتکار اجرا می شد. هنرمندان فاطمی نقوش تزیینی جدیدی خلق کردند و از اشکال انسان و حیوان بیشتر استفاده کردند. پیکرها تلطیف شده اما سرزنده بودند، در حالی که تزئینات سنتی گیاهی و هندسی کیفیت انتزاعی خود را حفظ کردند.