دو تکنیک قلمزنی مجزا اما مرتبط با هم وجود دارد
- تکنیک قلمزنی
- تکنیک کنده کاری
سابقه تکنیک قلمزنی به هزازان سال قبل می رسد. از زمانی که انسان آموخت که با یک قطعه فلز تیز می تواند فلز سخت را برش دهد و روی آن نقوشی را ایجاد نماید. وقتی که صنعتگران ساخت فولاد را آموختند با آن ابزارهای تیز و ظریفی را برای کنده کاری و یا برش فلزات ساختند و شروع به تزئین ظروف ، جواهرات و وسایل فلزی شدند.
ایران یکی از پیشرو ترین تمدنها در صنعت قلمزنی و برش فلز می باشد که طبق مشاهدات تاریخی قدمت آن به هزاران سال قبل می رسد. از نمونه قدیمیترین هنر قلمزنی می توان به بشقاب معروف مادها اشاره کرد که بر روی این بشقاب با نهایت ظرافت و دقت نقوش انسانی و طبیعی و حیوانی حک شده است که بیش از هر چیز نمایانگر پیوند فضای معنوی و باورها و اعتقادات جامعه با صنعت و هنر زمان خود است.
تکنیک قلمزنی تنها یک فعالیت صنعتی نیست بلکه نشان دهنده اوج هنر، خلاقیت و ترسیم زیبایی بر روی فلزات سخت است. جایی که با قلم زدن و کندن نقوش بر روی اشیا فلزی به ویژه مس،طلا و برنج خود را نشان داده و در طی قرون و اعصار زنده مانده است.
هنر قلمزنی ارتباط تنگاتنگی با هنر نقوش سنتی دارد. نقوش هندسی که بر مبنای دایره، اشکال مختلفی از مثلث، مربع و خطوط صاف و منحنی دارد.
چرمه ها
در قدیم ابتدا روی چرم شکل کلی یا طرح اولیه با ذغال کشیده می شد سپس چرم را روی سطح مسطحی پهن می کردند و با سمبه های خیلی ریز و نازک شروع به سوراخ کردن چرم از روی این طرح ها می کردند. فاصل سوراخ ها به قدری دقیق و منظم بود که وقتی چرم را در مقابل نور می گرفتند شبکه توری از طرح مورد نظر نمایان می شد. به این چرم، چرمه می گفتند. سپس چرمه را روی سطح فلزی قرار می دادند.
برای اینکه طرح از روی چرمه به روی فلز انتقال یابد مقداری ذغال را می کوبیدند تا پودر بسیار نرمی به دست آید سپی این پودر را داخل پارچه نازکی می ریختند و روی سطح چرمه می کشیدند . به این ترتیب گرده های ذغال از سرواخ های چرمه روی فلز انتقال می یافت. استادکار برای انکه خطوط جابجا نشود به محض برداشتن چرمه از روی فلز با یک قلم سر تخت را روی خطوط به جا مانده از ذغال می کشید و به اصطلاح سطح فلز را خراش می داد و به این ترتیب اجزای ریز طرح حفظ می شد و شروع به قلمزنی می کرد.
تاریخچه قلمزنی
هنوز مبداء هنر قلمزنی به طور دقیق مشخص نیست اما مسلم است که ایرانیان پیشتاز این هنر بوده اند و از این سرزمین به کشورهای دیگر انتقال یافته است و در هر کشوری بنا به سلطقه خود تغییراتی در آ« به وجود آورده اند و یا نقوش و تزئینات بومی خود را تزئین کرده اند.
- ادوار تاریخی قلمزنی
- دوره پیش از تاریخ
طبق کشفیات تاریخی وسایل قلمزنی شده در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد آثار قلمزنی در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران و برخی نقاط دیگر ایران کشف شده که مهمترین آن جام طلای حسنلو است كه در ۱۳۳۵ خورشیدی كشف شد و دارای نقوش برجسته خدایان سوار برگردونه است. نمونه دیگر آن جام های طلای مارلیك است که با دقت بسیار بالایی قلمزنی شده اند.
ماد
دولت ماد در سده هفتم قبل از میلاد در نواحی غرب ایران تشکیل شد. این دولت اولین دولت در تاریخ جهان است. از این تمدن اشیای قلمزنی در زیویه از توابع سنندج به دست آمده که آثاری از وسایل زینتی و زیورآلاتی مثل مجسمه جانوران و جام طلا به چشم می خورد.
هخامنشی
وقتی دولت هخامنشی در قرن 5 قبل از میلاد تاسیس شد هنر قلمزنی دچار تحول و پیشرفت شگرفی شد و علاوه بر چکش کاری و تراش، مرصع کاری هم به جواهرات و ظروف فلزی و وسایل روزمره مورد استفاده مردم آن زمان هم اضافه شد و همین باعث رونق کار صنعتگران ایرانی شد. از جمله آثار این دوره می توان به دو لوح سیمین به وزن ۴ كیلوگرم و لوح زریّن به وزن ۵ كیلوگرم اشاره کرد كه در کاوشهای باستان شناسی به دست آمد و اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شوند.
سلوکیان
دوره سلوکیان طرح های قلمزنی به شدت تحت تاثیر هنر هلنی قرار گرفت و از وسایل به دست آمده در این دوران می توان هنر ایرانی را با نقوش هلنی به وضوح مشاهده کرد.
اشکانیان
دولت پارتیان در قن سوم قبل از میلاد تاسیس شد و تا قرن سوم بعد از میلاد هم ادامه یافت. در این دوران هنر قلم زنی با همان شیوه هخامنشی با کمی تغییر احیا شد و رونق گرفت. ساخت مجسمه هایی از جنس طلا و نقره و زیورآلات و ظروف نشان از توجه هنرمندان آن دوران به این صنعت می باشد.
ساسانیان
دولت ساسانی که در فارس و سال 224 م شکل گرفت تا قرن 7 میلادی به حیات خود ادامه داد. این ثبات سیاسی باعث شد هنر و صنعت رشد قابل توجهی پیدا کنند و شاخه های جدیدی به صنعت فلزکاری ایران اضافه گردد.
- چکش کاری بر ورق سرد
- ریخته گری و ساخت ظروف آستردار از ورق
- تراش با چرخ
ورود اسلام
در قرون اولیه اسلامی، وقتی اعراب به ایران حمله کردند مجذوب هنر ایرانیان شدند اما به جهت تسلط آرا و عقاید اسلامی، طرح ها و نقوش قلمزنی تغییر پیدا کرد و نقوش زیبا و طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط كوفی و آیات و احادیث داد.
با تضعیف قدرت اعراب در ایران و تشکیل دولت سامانیان و بعد دیلمیان بار دیگر اشیای فلزی در ایران به سبك زمان ساسانی ساخته شد و مكتب قلم زنی خراسان شكل گرفت که در دورة سلجوقی به اوج خود رسید.
سلجوقیان
سلسله سلجوقیان در قرن 5 هجری در خراسان شکل گرفت و پس از مدتی تا مرزهای روم توسعه یافت. در این دوران علاوه بر قلمزنی، مشبک سازی هم رواج یافت . ایجاد نوارهایی در تزئینات فلزات با نقوش گیس باف بسیار زیبا متداول شد. در این دوران مرصع کاری فلزات با مفتول های طلا، مس و نقره رواج یافت اما از كارهای بسیار زیبا در این دوره مشبك كاری روی فلزات بود.
مغولان
با هجوم مغولان به ایران د رقرن هفتم قمری و نابودی سلسله های سلجوقی و خوارزمشاهیان، مجددا تاثیراتی بر هنر ایرانی نهاده شد . این بار هنر ایرانی تحت تاثیر طرح و نقوش چینی قرار گرفت . البته در مناطقی مثل سوریه و مصر همچنان آثاری از هنر سلجوقی به حیات خود ادامه می داد مثل مرصع کاری ظروف فلزی که به تقلید از سلجوقیان بود. در این دوران استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی به وفور گسترش یافت و روی ظروف و زیورآلات مثل انگشتر ، اشعار و برخی آیات با قلمزنی حکاکی و نوشته می شد.
تیموریان
بعد از فروپاشی دولت ایلخانان در قرن 8 قمری ، ایران به دست حکومتهای محلی اداره می شد. با هجوم تیمور به ایران، بسیاری از هنرمندان و صنعتگران ایرانی را ناگزیر به کوچ کردن به سمرقند نمود تا در آنجا از هنر و تمدن ایرانی برای حکومت خود استفاده نماید. در میان هنرهای ایرانی، هنر قلم زنی در این شهر بسیار خوش درخشید که می توان به سنگاب امیرتیمور در سمرقند اشاره کرد. سنگاب های دیگری هم که در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است ، از اثار به جا مانده صنعتگران ایرانی می باشند.
صفوی
برخی دوران صفوی را عصر طلایی هنر ایران می دانند که در این میان هنر قلم زنی با حفظ سنن گذشته بار دیگر ادامه یافت و این بار نقره کوبی نیز جایگاه ویژه ای به دست آورد . نقوش ظریف و بسیار ریز و زیبا به جای نقوش ضخیم در ظروف و اشیاء رایج شد و تمام شاخه های فلز کاری ما شاهد اوج زیبایی هستیم.
آنچه مسلم است ساماندهی نقوش سنتی و ظرافتی که این نقوش در خود داشتند عامل اصلی رشد و توسعه هنرهای وابسته به خود مانند قلمزنی، قالیبافی، پارچه بافی و غیره شد.
قاجار
دوره قاجار را می توان تداوم دوره صفوی دانست با این تفاوت که از تعداد صنعتگران برجسته کاسته شده بود. جنگهای خانمان سوز بعد از سقوط صفوی، افشاریه و زندیه باعث نابودی بسیاری از زیرساختهای صنعت محلی ایران شده بود. اگر تعداد محدودی صنعتگر برجسته در این دوران ظهور کرد اما هیچکاه مجموع جامعه هنری عصر قاجار نتوانست به پای دوران صفوی برسد.
دوره معاصر
بعد از سقوط سلسله قاجار و روی کار آمدن دولت پهلوی، تغییرات شگرفی در جامعه هنری ایران شکل گرفت. یکی از مهمترین اقداماتی که باعث رونق مجدد و شکوفایی تکنیک قلمزنی شد ، تاسیس مدارس هنرهای زیبا از جمله مدرسه هنرهای زیبای اصفهان با مدیریت مرحوم عیسی بهادری بود. در این مدارس از بهترین هنرمندان و صنعتگران دعوت شد تا هنر خود را به دانش آموزان یاد بدهند .
کمک هزینه های تحصیلی که در اختیار این دانش آموزان قرار گرفت ، هنرمندان برجسته ای را هم که تکنیک قلمزنی را آموخته بودند به جامعه هنری ایران عرضه کرد. البته لازم به ذکر است در کنار این مدرسه، هنرمندان برجسته ای هم در بازار و در رقابت با این مدرسه شکل گرفت که اثار بی نظیری از خود به جای نهادند.
در اینجا باید از مرحوم استاد محمود دهنوی یاد کرد که بت کمک سازمان میراث فرهنگی در سال 1335 شمسی دست به تاسیس كارگاه قلمزنی زد تا با ارائه طرح ها و نمونه های بارز و منحصر به فرد، هنرمندان درست به خلق آثار ارزشمند بزنند.
